“If I didn’t leave my bitterness and hatred behind I‘d still be in prison.” (Nelson Mandela)
Moraal is geen gemakkelijk gespreksonderwerp. Je wil niet te gauw oordelen, want individuele vrijheid is in onze cultuur heel belangrijk. Maar zonder een veilige en rechtvaardige samenleving gaat het ook niet. En dan wordt het ongemak nog versterkt door grote sociale en morele veranderingen, terwijl moraal nu juist houvast wil bieden en niet opportunistisch wil zijn.
Ethiek betekent bewust kiezen in plaats van routinematig handelen. Ethiek zoekt het standpunt van de onpartijdige toeschouwer of liever nog van de liefdevolle, universele God. In tegenstelling tot de moraal is ethiek niet relatief (afhankelijk van de groep of cultuur); ook niet subjectief (afhankelijk van de individu), maar relationeel. Het eigen (groeps)belang weegt immers niet zwaarder dan dat van anderen en verschil van inzicht vraagt om dialoog en verantwoording.
Wat betekent dat voor vrijheid? Je wil vrij zijn maar niet eenzaam. Ook mag vrijheid niet in anarchie ontaarden. Dit komt op allerlei manieren terug. In Europa betekende nog niet zo lang geleden ‘overgave aan God’ in de praktijk maar al te vaak onmondigheid en onderwerping aan kerkelijk gezag. Of neem de onderdrukking van burgers door overheden. In de vorige eeuw werden in ons werelddeel miljoenen mensen op de meest gruwelijke manieren door nazi- en communistische regimes vervolgd en vermoord. Na de tweede wereldoorlog hebben de Verenigde Naties de Rechten van de Mens aanvaard om herhaling van zulke excessen te voorkomen. Centraal daarbij staat de vrijheid van gedachten, geweten, godsdienst en meningsuiting. Deze individuele en innerlijke vrijheid is fundamenteel maar niet makkelijk te waarborgen. In de politiek niet, in de vereniging niet, tussen mensen onderling niet en ook in het eigen innerlijk niet.
Laten we dicht bij huis beginnen. Hoe (on)vrij zijn onze eigen gewoontes, gedachten of gevoelens nu eigenlijk? Sommige wetenschappers denken dat mensen helemaal geen vrije wil hebben. Al ons doen en laten, al onze innerlijke verlangens en angsten zouden in het onderbewuste beslist worden. Het bewustzijn volgt alleen maar, ook al ervaren we het zelf niet zo. Deze eenzijdige visie maakt mensen in feite tot slachtoffer van het eigen onderbewustzijn. Maar men vergeet daarbij dat ook het onderbewuste gevormd wordt. Niet toevallig of gratis, maar door de zorg en opvoeding en later steeds meer door je eigen keuzes en ervaringen.
Er zijn veel dingen die we maar half bewust doen: uit routine of in een opwelling. Maar een opwelling hoeven we niet te volgen. En gewoontes kun je veranderen. Ook doen we soms dingen op bevel van anderen in plaats van zelf te beslissen. Maar iemand gehoorzamen is nog altijd je eigen keuze. Kortom, niemand kan je ontheffen van de taak om zelf te kiezen. We blijven zelf verantwoordelijk.
We kunnen weliswaar de gevolgen van onze keuzes vaak niet overzien. En we mogen onszelf niet meer vrijheid dan anderen gunnen, zodat onze vrijheid beperkt is. En natuurlijk zijn er ook nog biologische grenzen aan onze vrijheid. Maar toch zijn mensen in belangrijke mate vrij, zelfs als de omstandigheden veeleisend, dwingend of bedreigend zijn. Vrij door te vergeven en door vergeven te worden. Vrijheid is extreem waardevol: een innerlijke kracht van God om te koesteren en te voeden. Zonder vrijheid geen liefde en zonder liefde geen vrijheid.
Dat betekent niet dat er geen algemene normen en waarden zijn. Alle culturen kennen de gulden regel: ‘wat je niet wil dat jou geschiedt, doe dat ook een ander niet’. De ontwikkeling van normbesef is dus heel belangrijk, met name door opvoeding en vorming van het geweten. Andere samenlevingen leggen soms meer nadruk op de rol van de staat en op de publieke opinie om mensen in het gareel te houden. Maar verantwoordelijkheid gaat boven gehoorzaamheid – geheel in lijn met het proces van verinnerlijking. En laten we 75 jaar na de holocaust maar niet vergeten hoe onnadenkend mensen kunnen zijn en tot welk kwaad dat leiden kan.