“Hoe gaat de communicatie revolutie ons veranderen?”
Wetenschap beschrijft een toestand, hoe de werkelijkheid met al haar processen is. Techniek verandert de werkelijkheid – en wel steeds sneller en op een manier die nauwelijks te voorzien valt. Primair door de nieuwe kansen en gevaren zelf, maar in tweede instantie doordat innovaties op hun beurt de ideeën, idealen en leefstijl van mensen beïnvloeden. Zo is meteen duidelijk dat technologie niet alleen een neutraal instrument is waar je goed of kwaad mee kan doen. Techniek schept zijn eigen realiteit en in zekere zin zelfs nieuwe mensen…
Dat geldt zeker voor energie- en communicatie techniek. De impact van vuur en woordtaal op de ontwikkeling van mens en cultuur is zo groot geweest dat deze technieken als ‘bovennatuurlijk’ beschouwd werden. Een oude Griekse mythe vertelt al hoe Prometheus het vuur van de goden steelt en naar de mensen op aarde brengt. De bijbel verhaalt over de toren van Babel, waarbij taal en techniek (gebakken stenen) de hemel bestormen. Mensen beseffen al heel lang hoezeer nieuwe technologie de bestaande orde op z’n kop zet en de toekomst ongewis maakt. Verrassend genoeg blijken taal en vuur ook de symbolen van Gods Geest op Pinksteren te zijn. Misschien wordt zo in de bijbel ook wel naar het positieve van taal en techniek gehint. Technologie tussen hoop en vrees, met een eigen dynamiek.
Eerst energietechniek. De uitvinding van de stoommachine leidde tot grootschalige industrialisatie. De 19e eeuw is het tijdperk van stoom, stroom, olie en staal die stad, landschap en leefwijze compleet veranderde. De auto is echt niet alleen een efficiënt vervoermiddel. Daarvoor zijn er teveel files, verkeersslachtoffers en klimaatproblemen. Auto’s zijn ook een statussymbool en mobiliteit is ons leefpatroon geworden.
Energietechniek heeft behalve veel comfort ook kernwapens opgeleverd. Tijdens de tweede wereldoorlog ontplofte de eerste atoombom. Wat een ironie dat dit afschuwelijke wapen niet in Nazi-Duitsland maar in het vrije westen ontwikkeld werd. Natuurlijk uit reële angst dat de Nazi’s de eersten zouden zijn. Maar het project ging door ook toen duidelijk werd dat Duitsland geen kernbom had en de bom werd gebruikt ook toen men wist dat Japan eigenlijk al verslagen was en schoorvoetend naar diplomatieke vrede zocht. Op 6 aug 1945 om 8.15 uur werd de Japanse stad Hiroshima in één klap weggevaagd en werden 100.000 mensen gedood. In de dagen en weken daarna bezweken nog eens 100.000 slachtoffers aan de gevolgen van straling en brandwonden. Slechts één macabere ruïne bleef over en die staat er nog steeds, als een gedenkteken aan de duivelse verwoesting die de mens had voortgebracht. De splitsing van het atoom had niet alleen Hiroshima totaal vernietigd maar ook op dramatische wijze de gespletenheid van de menselijke natuur aan het licht gebracht.
En dan communicatie techniek. De grootste doorbraak was natuurlijk de woordtaal die ons tot mensen maakte. Vervolgens het schrift dat het denkvermogen hielp ontwikkelen in de richting van abstractie en rationaliteit (thema ‘Schrift’). Daarna werd wiskunde de taal van de wetenschap en bepaalde niet alleen taal maar ook het getal steeds meer het wereldbeeld van mensen. Getalsmatig meten is weten. In de techniek is het kwantitatieve zelfs cruciaal. Techniek is (samen met wetenschap en het geld-systeem) de belangrijkste drijfveer van de verzakelijking of veruiterlijking- de tweede hoofdlijn van de cultuurgeschiedenis naast verinnerlijking.
De ontwikkelingen van de communicatie technologie (ICT) gaan intussen stormachtig verder: telegraaf, telefoon, televisie gevolgd door computer, internet. De i-phone en de sociale media zijn niet alleen handig. Ze veranderen onze lifestyle. Beeldvorming domineert de werkelijkheid en nepnieuws is een groot issue in de samenleving geworden. Van jager-verzamelaar in de steentijd is de moderne mens informatie verzamelaar geworden. Deze website, het medium en de zoekopties zijn mogelijk door moderne informatie technologie. Big data zal in de toekomst de bron van verandering zijn, zoals energie en olie dat de laatste twee honderd jaar waren.
Waarschijnlijk is kunstmatige intelligentie de meest ingrijpende ontwikkeling. Hoe zullen wij veranderen door met computers en robots om te gaan? Worden we nog zakelijker? Of juist niet, omdat robots steeds meer routinewerk overnemen? Het roept ook angstige vragen op: worden robots ons de baas? Kunnen ze in verkeerde handen vallen? Zal dat tot nog meer ongelijkheid of zelfs onderdrukking in de wereld leiden?
Of we onszelf nu als meesters of slaven zien, mensen worden steeds afhankelijker van techniek. Dat stelt steeds hogere eisen aan betrouwbaarheid en beheersbaarheid; aan voorzorgsmaatregelen en ethische afwegingen. Misschien komt er een tijd dat we wel zullen moeten beslissen: niet alles wat kan moet ook kunnen. In elk geval kan techniek niet zonder ethiek. Martin Luther King zei het zo: we zullen als broeders moeten leren leven of we zullen als dwazen sterven.