“Ik zal gehoorzamen als u voor mij zorgt.”

Wat is normaal: een samenleving waar iedereen zo ongeveer gelijk is of één met standsverschillen? Jager-verzamelaars hadden een egalitaire samenlevingsvorm. Maar in agrarische culturen komen er steden, stadstaten, koninkrijken en tenslotte keizersrijken met allerlei standen – van slaven tot notabelen. En vanaf zo’n 2500 v Chr staat er meestal één persoon aan de top met absolute macht. Hoe zit dat?

Dominantie is al zo oud als het dierenrijk. En mensen die macht willen zijn er ook altijd al geweest. Maar waarom wordt die macht soms geaccepteerd? De belangrijkste reden is een bedreiging van buitenaf. Om een gemeenschappelijke vijand de baas te blijven gaan mensen samenwerken. Macht is gebaseerd op samenwerking. Nog steeds gebruiken politici buitenlandse bedreigingen om in eigen land de macht te krijgen of te houden. Grote machtsblokken kunnen gevormd worden, als de tegenstellingen tussen twee culturen maar groot en langdurig genoeg zijn. Koninkrijken komen tot stand door taal en cultuur als sociaal bindmiddel en door hiërarchie, gezag en gehoorzaamheid als regel mechanisme. De deal is: “ik zal gehoorzamen als u mij beschermt en voor mij zorgt”.

Dit is precies wat er op veel plaatsen langs de grens van de Euraziatische steppen gebeurde. Het meest treffende voorbeeld in de geschiedenis is wel de tegenstelling tussen Mongoolse nomaden en Chinese boeren. Die twee culturen zijn totaal verschillend. Kijk bijvoorbeeld eens naar ploegen en oogsten. Voor de boer is dat vanzelfsprekend en nodig. Maar voor de nomade is al dat wroeten in de aarde een wrede schennis van de natuur. Nog steeds dragen Mongolen laarzen met gekromde punt om de aarde niet te mishandelen. Over en weer zijn er neerbuigende inscripties gevonden. Nomaden noemden boeren wel spottend geiten, die gras eten. Boeren vergeleken nomaden met apen, die rondspringen en stelen. Nomaden waren met hun paarden en wagens snel en militair superieur. Maar de boeren weer veel meer in aantal. In het bijbel-verhaal van Kain en Abel klinkt nog de echo van deze oude tegenstelling tussen gevestigde landbouwers en rondtrekkende veehouders. Langs de grens van Mongolië en China is een enorme muur gebouwd om het Chinese keizerrijk tegen de Mongoolse horden te beschermen. Zes miljoen mensen kwamen bij de bouw om het leven!

In China ontstaat de eerste staat, compleet met ambtenaren die gekozen waren op basis van vakkundigheid in plaats van verwantschap of vriendschap. De keizer heeft absolute macht en is ver verheven boven volk en wet. Tot zo’n 500 v Chr kunnen religie en politiek eigenlijk nauwelijks van elkaar onderscheiden worden. In de ogen van zijn onderdanen is de heerser god, zoon van god, vertegenwoordiger van god of dienaar van god. Religie heeft nog vooral tot taak om de bestaande orde te bevestigen en te bewaren. Pas ten tijde van Israëls profeten (en niet alleen daar), komt er kritiek op de sociale orde en wordt religie steeds meer een zaak van ethiek in plaats van politiek. En dat is maar goed ook want macht corrumpeert en absolute macht corrumpeert absoluut.

De almachtige koning die door dreiging met geweld gehoorzaamheid kan afdwingen, is een unieke en radicale vorm van sociale organisatie die tot in onze tijd op veel plaatsen heeft voortbestaan. Later zullen we zien hoe in het westen de moderne staat ontstaat met scheiding van uitvoerende, wetgevende en rechtsprekende macht; met de grondwet als hoogste gezag voor allen, inclusief de overheid; en met een regering die verantwoording aflegt aan (vertegenwoordigers van) het volk.