De reis naar binnen

Kunst is altijd een spiegel van de cultuur geweest. Het is daarom niet verwonderlijk dat de verinnerlijking heel goed in de geschiedenis van de kunst te volgen is. In dit overzicht gaan we aan machthebbers en hun verrichtingen voorbij, want meestal gaat het bij macht om verheerlijking in plaats van verantwoording. Wij volgen hier de ‘reis naar binnen’ geïllustreerd met voorbeelden uit de Renaissance en Barok.

Je herinnert je misschien nog dat grotschilderingen uit de oertijd een magisch doel dienden, namelijk controle krijgen over de natuur en het leven. Men schildert vooral dieren, nauwelijks mensen omdat dieren van belang waren om te overleven. In de klassieke oudheid worden steeds vaker mensen afgebeeld. Bij de Grieken zo ideaal mogelijk – de god of held. Bij de Romeinen wordt kunst al persoonlijker met typisch individuele kenmerken. Tijdens de Middeleeuwen wordt deze trend tijdelijk onderbroken. Dan staat kunst in dienst van de religie. Beelden en schilderijen moeten het evangelie vertellen aan mensen die niet kunnen lezen. Maar tijdens de Renaissance komt de aandacht voor het menselijke weer helemaal terug. Steeds minder het eeuwige, heilige, hemelse en steeds meer het tijdelijke, alledaagse, aardse leven, inclusief landschappen en huiselijke taferelen. Rond 1650 schildert Rembrandt mensen met al hun eigenaardigheden en zwaktes. Nog weer twee eeuwen later gebruikt Van Gogh vreemde kleuren en vervormingen om de pure emotie of beleving weer te geven. En tegenwoordig is kunst meestal een uitdrukking van menselijke emotie of van zuiver abstracte ideeën.

In de tijd van de Renaissance en Barok hebben twee Italiaanse kunstenaars brede navolging gekregen. Michelangelo wordt wel de athleet van de verbeelding genoemd – eindeloos gefascineerd door mensen zoals hij ze waarnam! Ook al is de context religieus, uitsluitend mensen en hun emoties waren zijn onderwerp. Hij schilderde de Sixtijnse kapel met het ‘Laatste Oordeel’ met zijn door haat, berouw of afkeer verwrongen gezichten. Je vindt elke gelaatsuitdrukking in dit werk terug. Hij maakte de Pieta met schoonheid en rouw, jeugd en sterven in één beeld. Het enige werk dat hij signeerde met zijn naam op de gordel van Maria.

En een eeuw later Bernini, de beeldhouwer waarvan gezegd werd het hij marmer tot leven wekte. Bernini’s beelden zijn geen standbeelden. Zijn figuren ontworstelen zich aan de zwaartekracht: rennen, schreeuwen, kronkelen of krommen zich in heftige beroering. De extase van de heilige Theresa, die een glimp opvangt van hemelse aanwezigheid. Een dikke kardinaal die zo strak in de kazuifel gepakt is, dat een van de knopen niet helemaal door het knoopsgat wil. Met ogen die zo geraffineerd bewerkt zijn, dat ze lijken te twinkelen. Al zijn werken zijn met emoties overladen.

Mensen onderweg naar het concrete, tijdelijke, aardse en uiteindelijk naar zichzelf. Het zou een lange ontdekkingsreis worden. Eén die nooit helemaal af kan zijn. Michelangelo zei ooit eens: wie anderen volgt komt hen nooit voorbij. Misschien kunnen we met een knipoog naar zijn motto zeggen: “wie anderen volgt vindt nooit zichzelf”.