Power of piëteit?

Wat als een spontane beweging begon ontwikkelde zich tot een machtige organisatie. Eeuwenlang is de christelijke kerk in het Westen politiek en intellectueel dominant geweest. Tot de laatste eeuw toe. Vanwaar deze groei en uiteindelijke teruggang?

De jonge kerk werd door allerlei culturen beïnvloed. Sinds de Spiltijd had religie bovendien twee gezichten gekregen. Enerzijds de aloude publieke godsdienst gericht op maatschappelijke orde en beheersing van de natuur. Het Pantheon in Rome is een goed voorbeeld van de romeinse cultus. Op het podium van deze tempel werden offerrites gehouden, zichtbaar voor iedereen die langs liep. Meedoen was verplicht, maar niet veeleisend. Anderzijds ontstonden daarnaast nieuwe persoonlijke religies meestal gericht op hogere/ geheime kennis en rituelen. Deze zgn mysterie-religies waren veeleisend maar niet verplicht. Ook daar zijn overblijfselen van gevonden. De god Mithras was bijvoorbeeld heel populair bij romeinse legionairs. Onder de San Clemente kerk in Rome is een Mithraneum bewaard gebleven – een besloten ruimte waar volgelingen van Mithras gedoopt werden en sacramentele maaltijden hielden.

Ook de christenen in Rome kwamen eerst in huiskringen samen. Daar werden ze onderwezen, gedoopt en daar aten ze samen. Op muurschilderingen in de catacomben werd Jezus vooral als een huisvriend afgebeeld. Waarom groeide het Christendom harder dan het Mithraisme? Ongetwijfeld speelde de christelijke liefdadigheid voor armen en zieken een hoofdrol. God is geen machtige keizer of nobele, hartstochtelijke aristocraat. Hij openbaart zich in het tragische leven van een timmermanszoon. Die vreemde omkering van goddelijke macht en liefde deed en doet een zeer krachtig, emotioneel appel op mensen.

Als we de kerk met een rivier vergelijken, dan is die stroom zo diep geworden door Gods wonderlijke universele liefde voor alle mensen ongeacht rang, stand, levensloop of prestatie. Anderzijds is de christelijke stroom ook nog eens zo breed geworden door de samenvloeiing van vier bron-rivieren: het Joodse monotheïsme – een God voor alle volken; het Perzische dualisme van goed en kwaad; de Griekse filosofie van het geestelijke vs stoffelijke; en het Romeinse systeem van bestuur.

Natuurlijk heeft keizer Constantijn een enorme impact gehad, toen hij de christelijke godsdienst officieel erkende. Simpel gezegd: Rome werd christelijk en de kerk werd romeins. In de oude kerk van St Pudenziana zien we een mozaïek van het Avondmaal, waarbij Jezus als een keizer op de troon zit met de apostelen als romeinse senatoren aan zijn zijde. In de 11e eeuw bracht paus Gregorius VII de kerk op het toppunt van haar macht, wat helaas al spoedig tot de kruistochten leidde. Toch is persoonlijke piëteit nooit geheel door kerkelijke power verdrongen. Als reactie op de romanisering kozen kluizenaars, monniken en heiligen de weg van geestelijke vernieuwing en bleven zo de kerk aan haar oorsprong herinneren.

In ons deel van de wereld hebben wetenschap, techniek en de verzorgingsstaat de rol van de kerk in het publieke domein inmiddels terug gedrongen. Talrijke maatschappelijke instellingen zijn er voor in de plaats gekomen. Bovendien hecht onze tijd meer waarde aan een (zelfgekozen) voorbeeld of rolmodel dan aan het gezag van instanties. Daarom kan de kerk haar missie voor mens en samenleving nu misschien het beste vervullen door verder te gaan waarmee ze ooit begon: als een belangeloze persoonlijke vernieuwingsbeweging van onderop voor iedereen, levend vanuit de ervaring dat door het diepste dal heen zich een nieuwe toekomst aandient.