“Tegendraadse zeggingskracht”

De bijbel heeft een hele prominente plaats in de westerse cultuur en de christelijke religie. Het is het oudste en meest verkochte boek aller tijden. Hoe kwam dit boek tot stand en wat maakt het zo bijzonder?

In de Spiltijd verliep de overgang van de mondelinge cultuur met heilige tempeldiensten naar een schriftelijke cultuur met heilige boeken niet zonder problemen. Bij Jeremia kun je daar iets van proeven als hij zegt (8:8): “Hoe durven jullie te zeggen, wij hebben de wet van de Heer?! De pen van de schrijvers heeft hem vervalst….”. Voor hem is een geschreven tekst maar oppervlakkige kennis (net als voor Plato trouwens). Het gaat Jeremia om wat God zegt. Toch raken zieners en profeten op de achtergrond en worden boekrollen en schrift-geleerden de belangrijkste bronnen van Gods gezag.

De bijbel is eigenlijk een verzameling van boeken, geschreven door verschillende auteurs over een periode van honderden jaren. Deze boeken werden gekozen omdat men ze geschikt vond om in de kerkdienst voor te lezen. Als geen ander heeft Athanasius, bisschop van Alexandrië zijn stempel op deze en andere kerkelijke tradities gedrukt. Op jonge leeftijd speelde hij een grote rol bij de geloofsbelijdenis van Nicea (325 AD). Later besliste hij de rivaliteit tussen kluizenaars, monniken en bisschoppen en gaf de hoogste autoriteit aan de bisschop. En hij was in 367 AD de eerste die de lijst van bijbel boeken vaststelde, zoals we die nu nog kennen.

Athanasius wilde niet alleen een lijst van gezaghebbende boeken. Hij wilde een gezaghebbende lijst (ofwel canon) van zulke boeken. En dat bereikte hij door Openbaringen – dat tot dan toe betwist werd – aan het slot te plaatsen. Deze tekst eindigt namelijk met de ernstige waarschuwing om niets aan de inhoud te veranderen. En Athanasius betrok deze waarschuwing niet alleen op Openbaringen, maar op de hele bijbel.

Voor hem waren credo, canon en kerk het fundament der orthodoxie. Maar onvermijdelijk werd zo de geloofsweg op den duur tot een geloofsbastion. Het lijkt een onafwendbare tragedie dat de kerk in haar poging om de ‘boodschap van onschatbare waarde’ te bewaren, deze vastlegde in ambt, bijbel of zelfs dogma’s. Anders dan de bijbelschrijvers zelf, die met groot respect maar tegelijk creatief en vrijmoedig uit de eerdere schriften citeerden. Nog altijd worstelt de kerk met dit dilemma: het geloof dat ze wil vasthouden is niet identiek met de woorden van het dogma. De betekenis van woorden verschuift. De context verandert. Kennis neemt toe. Verdiepende en verruimende interpretaties zijn even essentieel als de oude woorden zelf.

De bijbel is niet waar omdat het Gods Woord is, maar is Gods Woord omdat het waar is. Niet van kaft tot kaft, onfeilbaar, letterlijk waar maar wel ultiem betekenis- en waardevol voor het leven en de werkelijkheid. Eeuwenlang hebben tallozen zich laten troosten en bemoedigen door dit boek dat voor alles een document van hoop is. Juist omdat de bijbel veel ruimte aan diversiteit biedt en omdat daarin zo duidelijk beschreven wordt hoe de relatie tussen God en mensen verandert en verinnerlijkt, zal deze ‘boodschap van onschatbare waarde’ blijven inspireren.