“The Holy Land is everywhere” (Black Elk)

Door de groeiende wereldbevolking, de hoge welvaart en de alom aanwezige techniek is de natuur extreem in de verdrukking geraakt. Het klimaat verandert. Dieren en plantensoorten sterven in rap tempo uit. Het milieu is vervuild. We hebben de natuur als een ding uitgebuit. Het meest wrange voorbeeld daarvan is wel de vleesindustrie. Hoe verder?

Ontbossing voor landbouw is misschien wel de oudste milieukwestie. Al in 1000 BC was Palestina grotendeels ontbost. In 350 BC klaagde Plato over grootschalige houtkap op Attica. Rond 1300 AD waren de bossen van Frankrijk vrijwel verdwenen. En nu lijkt de Amazone jungle in Brazilië eenzelfde lot beschoren. De agrarische- en zeker de industriële revolutie leven op gespannen voet met de natuur. En door de informatie revolutie wordt dat niet vanzelf beter.

In de 19e eeuw werd dit treffend door een indiaanse chief verwoord toen hij zei: “Voor ons waren de open prairies, de glooiende heuvels en de slingerende rivieren niet ‘wild’. Alleen voor de blanken was de natuur een wildernis met wilde dieren en wilde roodhuiden. Voor ons was het thuis. Pas toen de dieren van het veld voor de komst van de blanken vluchtten, toen pas begon het Wilde Westen.“

Destijds kwamen de Amerikaanse kolonisten om het land te ontginnen. Maar al gauw gingen er ook stemmen op om de natuur juist tegen menselijk ingrijpen te beschermen. Ontdekkingsreiziger Alexander von Humbolt wilde alle twee: het onbekende land verkennen maar ook de harmonie tussen mens en natuur beleven. Twee eeuwen geleden trok hij met zijn reisgenoot Bonpland en hun indiaanse gidsen door de oerwouden van Venezuela, Colombia, Ecuador, en Peru om de bonte verscheidenheid van planten en dieren in kaart te brengen. Humboldt wordt wel de uitvinder van het ecosysteem genoemd al heeft hij dat woord zelf nooit gebruikt. Op de Chimborazo vulkaan werd het hem duidelijk: er is een wereldwijd verband tussen plantengroei, bodem-gesteldheid, hoogte en klimaat. En hij vatte al die kennis samen in zijn beroemde schets van vegetatiezones op deze berg.

Inmiddels weten we dat alle organismen van elkaar afhankelijk zijn. En dat de natuur voortdurend verandert. Er bestaat geen natuurlijk evenwicht of een oertoestand die hersteld moet worden. Klimaatwisseling en uitstervende soorten zijn van alle tijden. Maar we weten ook dat het tempo en de richting van de veranderingen tegenwoordig door de mens en niet langer door de biologische evolutie worden opgelegd. De ‘niche’ die de mens al doende voor zichzelf op aarde bouwt raakt de hele levende natuur en daarmee ook onszelf.

Steeds meer mensen zijn zich gelukkig hiervan bewust. Maar wat te doen? Natuurlijke hulpbronnen nog efficiënter gebruiken? Ongerepte wildernis behouden? De aarde als een ‘tuin’ beheren? Dat laatste lijkt de enige optie al zal nog veel onderzoek nodig zijn hoe precies. Plant en dier verdienen sowieso een ruimere plaats dan ze nu krijgen. Dieren hebben ook rechten en zijn niet louter ‘grondstof’ voor de vleesindustrie.

Vanzelfsprekend hebben welvaart en techniek veel goeds gebracht en er zijn volop mogelijkheden voor verdere ontwikkeling. Maar overheden moeten wel het voortouw nemen met een overkoepelend lange termijn natuurbeleid. In ons huidige financieel-economisch bestel zal consuminderen averechts werken. Het milieu is er misschien wel mee gebaat maar het leidt ook tot werkloosheid en armoede (zie ‘economie’). Drie maatregelen zijn cruciaal: 1) het geld-systeem aanpassen om de groei-dwang te matigen (zie ‘geld’); 2) een voedseltransitie beginnen, waarbij vlees en zuivel grotendeels uit ons dieet zullen verdwijnen en 3) de overgang naar schone energie stevig doorzetten. Jarenlang bleef de focus op (fossiele) energie efficiëntie, maar dat helpt nauwelijks. Het energieverbruik gaat eerder omhoog dan omlaag. De consument reageert meestal: hoe zuiniger het apparaat, hoe goedkoper in gebruik en des te intensiever gebruikt (het zgn rebound effect). De echte energietransitie houdt in dat we fossiele brandstof alleen voor hoogwaardige toepassingen inzetten, waar geen alternatieven voorhanden zijn. Denk aan vliegen; een geweldige optie voor de ontwikkeling van wereldburgerschap dat juist nu zo nodig is; maar wel tegen reële prijs en met CO2 compensatie! In andere gevallen zoals verwarming, computers, mobiliteit en industrie overschakelen op schone energie.

Nog steeds blijkt het moeizaam om in internationaal verband concrete stappen te zetten. Maar op z’n beloop laten kan niet meer. We zullen de band met de natuur weer op de werkelijke waarde moeten leren schatten. Save the Planet is niet het probleem. Dat zal heus wel gebeuren. Maar of de mensheid daar nog deel van uit maakt, dat is de vraag.