“Wat zijn de risico’s van ons geldsysteem?”

Money, macht en moraal maken de maatschappij. Geld is belangrijk dus. En fascinerend ook. Het is niet toevallig dat de woorden geld en schuld zoveel op elkaar lijken. Het zijn namelijk twee kanten van dezelfde medaille. Geld kan uit het niets gemaakt worden, zolang de schuld die er tegenover staat maar meegroeit. Het is ook het hoogste goed. Geld staat aan de top van de ‘hiërarchie der dingen’ omdat alle andere producten en diensten ermee gekocht kunnen worden. En je hebt er nooit genoeg van (in tegenstelling tot bijvoorbeeld voedsel dat verzadigt) omdat er altijd wel iets anders te kopen valt. Deze eigenschappen maken dat geld een enorme invloed op menselijk gedrag heeft. Haast vanzelfsprekend wordt geld doel in plaats van middel.

Het vorige stukje ging over verborgen drijfveren die eerder een rem dan een stimulans voor een duurzame samenleving zijn. Wat zijn die drijfveren? Daarvoor moeten we meer over het geldsysteem weten.

Geld is al duizenden jaren oud, veel ouder dan de eerste munten die ongeveer 600BC in Klein Azië in omloop kwamen. Geld heeft allerlei verschijningsvormen gekend. Tegenwoordig helemaal met bankbiljetten, digitaal geld en zelfs crypto-currencies. Voor banken is het niet anders. In de oudheid fungeerden tempels als een soort banken. In de 14^e eeuw ontstonden in Italië de eerste commerciële banken. In de 19^e eeuw in Engeland de eerste centrale bank. Het moderne financiële systeem is eigenlijk pas enkele decennia oud. Belangrijk is nu te beseffen dat het systeem van ‘geld+banken’ in elke fase nieuwe eigenschappen kreeg, die de voorkeur en keuzes van mensen op een subtiele manier beïnvloeden. Drie daarvan noem ik speciaal: 1) (samengestelde) rente; 2) fractioneel bankieren; 3) de recente explosieve groei van de financiële sector.

Eeuwenlang heeft de kerk oogluikend een vergoeding voor financiële diensten toegestaan maar rente stond gelijk aan woeker en was streng verboden. Pas in de 16^e eeuw schafte de Engelse koning Hendrik de 8e het renteverbod af. En ook het Calvinisme was coulant zolang het percentage maar onder de 5% bleef. De invoering van rente is een grote stimulans voor economische groei geweest. Maar inmiddels is wel duidelijk dat rente een aantal ongunstige neveneffecten heeft: a) Het vergroot de kloof tussen arm en rijk, omdat armen rente aan de rijken betalen. Zelfs als men niets leent moet toch de rente betaald worden, die in de productiekosten van goederen en diensten verborgen zit; b) Rente maakt bijziend. Investeringen op lange termijn worden door rentekosten minder rendabel (zoals duidelijk uit de zgn. discounted cash flow waarderingsmethode blijkt); c) Rente forceert economische groei. Vooral samengestelde rente ofwel rente op rente kan alleen via explosieve economische groei voldaan worden. Wat ooit een nuttige stimulans was, is nu met de groeiende wereldbevolking, hogere levensstandaard en kwetsbare natuur een boemerang geworden.

Een tweede significante stap is het fractioneel bankieren dat voor het eerst officieel door een Zweedse bank rond 1660 toegepast werd. Dit houdt in dat een bank meer uitleent dan de waarde van haar goudvoorraad. Zo maakt de bank prettig meer winst. En het was indertijd ook nuttig omdat de geldhoeveelheid flexibel met de economische behoefte aan ruilmiddel kon meegroeien. De keerzijde is wel dat de bank failliet gaat als veel klanten tegelijk hun geld voor goud willen inruilen, met grote schade voor alle partijen en voor het vertrouwen in geld als gevolg. Een flexibel ruilmiddel gaat ten koste van een betrouwbaar spaarmiddel. Fractioneel bankieren in zijn extreme vorm is tegenwoordig de norm. Verreweg het meeste geld wordt door de banken (bij de afsluiting van hypotheken) met één druk op de computerknop uit het niets gecreëerd. Dat maakt het geldsysteem flexibel maar ook erg kwetsbaar en instabiel.

Tenslotte de explosieve groei van de banken. Dat is iets van de laatste 40 jaar. In 1971 werd de goudstandaard officieel losgelaten, zodat de waarde van de dollar niet meer aan de goudprijs gekoppeld was. In de 80’er jaren werden veel regels voor de banken versoepeld. En computers maakten voor het eerst snelle, gecompliceerde en goedkope transacties mogelijk. Alles bij elkaar leidde dit tot financiële woekerproducten, gigantische geldspeculatie en een financiële sector die totaal van de reële economie losgezongen raakte. En anno 2018 gaat dit nog steeds door. Zeer winstgevend voor de sector, matig nuttig voor de economie en enorm riskant voor de samenleving.

Samenvattend: ons geldsysteem forceert economische groei en steeds hogere schulden. Het is kortzichtig, negeert de lange termijn, verwaarloost het gemeenschapsgoed en vergroot de kloof tussen arm en rijk. Daarbij is het ook nog eens instabiel. Mede dankzij overheidskaders en correcties heeft het stelsel in het verleden goede diensten bewezen, maar in zijn huidige vorm is het een massief obstakel voor een inclusieve, duurzame samenleving geworden.

Zijn er alternatieven? De meeste economen lijken er niet over na te (willen) denken. Overheden proberen de ergste uitwassen te verzachten door correcties in de vorm van inkomensherverdeling of groene belastingen. Piketty pleit op goede gronden voor een sterk progressieve inkomens-, vermogens- en erfbelasting. Maar er wordt te weinig nagedacht over het centrale zenuwstelsel van het kapitalisme. Welke mogelijkheden biedt vergoeding in plaats van rente? schuldenvrijgeld? full reserve banking? commercieel bankieren voor eigen risico? Een geldsysteem zonder banken, mogelijk gemaakt door nieuwe technologie? Om maar een paar voorbeelden te noemen.

Gezien de enorme, gevestigde belangen is verandering moeilijk en vol risico’s. Voorzichtigheid geboden dus. En misschien lukt het alleen in tijden van acute crisis. Maar om goed voorbereid te zijn wordt het hoog tijd om (kleinschalig) ervaring met bovengenoemde alternatieve geldsystemen op te doen. In arme regio’s. In bepaalde sectoren van de samenleving zoals gezondheidszorg of onderwijs. Voor bepaalde doelgroepen.

Of ons huidige financiële systeem werkelijk failliet is zal in de toekomst blijken, maar veranderingen zullen onvermijdelijk en nodig zijn.