Groeien zonder graaien?!

De 17e eeuw is een tijd van verandering, nieuwe feiten, contacten met vreemde culturen en producten uit verre continenten. Er waait een geest van nieuwsgierigheid en ondernemerschap in noordwest Europa. Wereldwijde handel tot in het Verre Oosten kwam op gang. Kleine Hollandse nederzettingen werden gesticht in India, Java en zelfs Japan.

Voor het eerst in de geschiedenis komen luxe goederen binnen het bereik van de gewone man. Veel Hollandse huishoudens hebben in die tijd een klok, bijbel, delfts aardewerk, schilderijen, gordijnen, linnengoed en zelfs hier en daar spiegels. Men gebruikt exotische producten als peper, kruidnagel, kaneel, thee, suiker en tabak. Met een beetje overdrijving kan je zeggen dat de gouden eeuw in Holland het allereerste begin van de consumptie maatschappij is.

De Republiek van de Verenigde Nederlanden bestond toen uit zeven provincies met ieder een eigen bestuur. Er was weinig adel of grootgrondbezit. De meeste mensen woonden in de stad, deden vakwerk, hadden een behoorlijk loon en genoten relatief veel vrijheid. Het Calvinisme was hier stevig geworteld. En misschien speelde de Hollandse geest van samenwerking (‘het gevecht tegen de zee’) ook wel een rol. Alles bij elkaar bleek het een vruchtbare bodem voor organisatorische en commerciële vernieuwingen die cruciaal voor economische groei zijn.

In 1602 werd de VOC opgericht, ’s werelds eerste naamloze vennootschap met verhandelbare aandelen en beperkte bestuurlijke aansprakelijkheid. Geen familiebedrijf maar een gloednieuwe ondernemingsvorm waarbij veel mensen het kapitaal samenbrengen zonder elkaar persoonlijk te kennen. De handel bracht voorraden uit de hele wereld. De eerste aandelen beurs en een wisselbank werden opgericht. Amsterdam groeide uit tot het financiële centrum van de wereld. Er zouden 300 jaar van fabuleuze economische groei volgen met gemiddeld 1% groei per jaar. Mogelijk gemaakt door genoemde ondernemersgeest en zakelijke innovaties en ook zoals verderop blijkt door nieuwe vormen van geld, industrialisatie en politieke vernieuwingen.

Nu lopen we tegen grenzen op. Ons leefklimaat wordt bedreigd, letterlijk door opwarming van de aardatmosfeer en figuurlijk door verlies van culturele identiteit en sociale cohesie. Hoe verder met de enorme groei, consumptie, schuldenberg en de kloof tussen arm en rijk? Hoe lang is ons economisch- en monetair bestel nog houdbaar?

De belangrijkste moeilijkheid is dat we zo afhankelijk van economische groei geworden zijn. Overheden kennen de grenzen wel maar houden toch stevig aan het groeibeleid vast om een groeiende, vergrijzende en meer productieve bevolking van werk te blijven voorzien; om de kloof tussen arm en rijk dragelijk te houden ; om de overheidsvoorzieningen en schulden betaalbaar te houden en om huishoudens te helpen hun schulden af te lossen.

De econoom zegt ‘geld is neutraal’ en de dominee ‘het gaat om de moraal’. Maar er is meer nodig. Het gaat juist nu om een goede dialoog tussen economen en ethici, zodat persoonlijke waarden en maatschappelijke systemen zich verder kunnen ontwikkelen. Tot nu toe houden economen zich namelijk vooral met wiskundige modellen en berekeningen bezig. Ze blijven het liefst ver bij ethische vragen vandaan. Dat is vreemd omdat economie toch primair over keuzes en gedrag van mensen gaat. Economie is gebaseerd op feiten én waarden. Bij doorvragen blijkt dat gangbare economische theorieën wel degelijk een model van mens en maatschappij hanteren, maar meestal erg mager en gedateerd: mensen zouden berekenend en egoïstisch zijn en de ‘onzichtbare hand van de markt’ zorgt voor het welzijn van allen. Dat is veel te zakelijk en doet geen recht aan de relationele kant van mens-zijn.

Omgekeerd houdt menig ethicus het bij een morele oproep tot soberheid en consuminderen zonder inzicht in de economische consequenties. Ook dat werkt averechts. Een ‘economie van het genoeg’ primair gericht op beheren en eerlijk delen van gemeenschapsgoed doet tekort aan de menselijke drang tot ontwikkeling en schiet zijn doel voorbij. Daarbij komt dat de collectieve moraal minder vanzelfsprekend is. Dus rijst al snel de vraag: welke ethiek dan en wie bepaalt dat? De overheid of de banken of grote beleggers? Of toch wijzelf als burger, consument, werkende of ondernemer of als lid van een vereniging, kerk of partij?

Business as usual met ongerichte groei op basis van privé bezit, efficiënte markt en korte termijn rendement verwaarloost de toekomst, de menselijke verhoudingen en de natuur waarvan we maar al te afhankelijk zijn. Duurzame economische ontwikkeling vraagt om een herbezinning op zowel persoonlijke waarden als maatschappelijke systemen. In het vervolg komen diverse (verborgen) drijfveren aan de orde. Dan zal blijken dat verbetering van ons geldstelsel misschien nog wel het meest urgent is. En dat op zich zal al veel wijsheid, durf en doorzettingsvermogen vergen.