“Blijf niet staren op wat vroeger was. Sta niet stil in het verleden. Ik, zegt Hij, ga iets nieuws beginnen. Het is al begonnen, merk je het niet?” Jesaja 43: 18-19

Hoe worden we betere mensen? Individueel, door (soms pijnlijke) levenslessen? Of collectief, door de langzame biologische evolutie, de snellere culturele ontwikkeling en door razendsnelle technologische veranderingen richting kunstmatige intelligentie en -genen? Is de toekomst een schrikbeeld of juist reden tot hoop? En staan mensen er alleen voor of toch niet?

Om te bepalen of deze ontwikkelingen verbeteringen zijn moeten we over een maatstaf beschikken en liefst ook over een doel voor individu en samenleving. We kunnen individuele levensverwachting of welvaart als maat nemen en gelukkig zijn beide in een groot deel van de wereld duidelijk toegenomen. Maar voor de samenleving als geheel wordt dit al lastiger want we weten dat westers kapitalisme niet alleen voorspoed brengt maar ook de kloof tussen arm en rijk vergroot.

Bij een doel wordt het echt ingewikkeld. Individueel geluk hangt af van harmonieuze relaties met partner en familie, werk, gezondheid, persoonlijke vrijheid en geloof. Aan welke normen moet de toekomstige machine-mens voldoen om dat te bereiken? En wat wordt het collectieve doel? Aan zichzelf ontplooiende individuen heeft een samenleving niet genoeg. Dan gaan de onderlinge verschillen alleen maar meer wringen. Voor collectief welzijn is maatschappelijke oriëntatie en cohesie nodig. En met het huidige geldsysteem zal het al helemaal niet lukken, want dat verwaarloost de lange termijn en daarmee toekomstige generaties.

Er is sinds 1968 wel iets wezenlijks veranderd waardoor de contouren van een gezamenlijk doel voor de mensheid zich beginnen af te tekenen. Toen vlogen de Apollo astronauten om de maan en fotografeerden als eersten de opkomende aarde in de donkere lege ruimte. Deze historische ‘Earthrise’ foto had en heeft nog steeds een enorme impact. De aarde is ons vertrouwde thuis, zolang we die zelf niet onbewoonbaar maken tenminste. De aarde leefbaar houden voor plant, dier en mens is een doel voor de hele mensheid – voor het eerst in de geschiedenis.

Met de bedreigde aarde en de komst van de machine-mens is de race tussen techniek en ethiek in een kritiek stadium gekomen. Techniek op zich is niet kwaadaardig maar beïnvloedt menselijk gedrag wel. Het gevaar zit in de houding en keuzes van mensen, die techniek ontwikkelen en gebruiken. Misschien is de kosmos zo leeg om de aarde te beschermen. Door de enorme afstanden zullen kwaadwillende buitenaardse wezens zichzelf allang vernietigd hebben voordat ze technologisch in staat zijn het leven op aarde te bedreigen. En het omgekeerde geldt natuurlijk ook. De komende eeuw zal voor de mensheid bepalend zijn. Blijft de compassie achter, dan wacht een sombere toekomst. Of houdt ze gelijke tred met de techniek, dan is er hoop.

We kunnen hier alleen maar onze persoonlijke levensbeschouwing delen in de hoop dat anderen er iets aan hebben – in zo algemeen mogelijke termen om zo veel mogelijk lezers en kijkers te bereiken zonder dat de essentie verloren gaat. De gangbare opvattingen van deze tijd bieden te weinig houvast. Liberalen laten het graag aan de markt over, maar de markt is niet meer dan de optelsom van uiteenlopende visies. Zelf heeft ze er geen. Materialistische filosofen en wetenschappers beschouwen de werkelijkheid in feite als betekenisloos. Dus ook van hen valt weinig sturing te verwachten. Levensgenieters hebben andere prioriteiten. En conservatieven (christelijk of seculier) kijken te veel achterom om een goede gids te zijn.

Toch is het christelijk erfgoed voor ons een rijke bron, niet zozeer vanwege allerlei kerkelijke dogma’s maar om het bewustzijn niet alleen te zijn. God wacht op het antwoord van mensen. We kunnen het bestaan van God niet bewijzen noch het kwaad verklaren, maar er zijn wel sterke aanwijzingen voor goddelijke aanwezigheid in mens en universum. Geen beeld van God zelf dus maar wel van de relatie tussen God en mensen – in menselijke taal. Liefst met werkwoorden trouwens in plaats van zelfstandige naamwoorden. Ik denk met name aan goddelijk ont-ledigen en geestelijk vervullen, inspireren. Daardoor zoeken mensen naar betekenis en zingeving, koesteren ze veel hogere idealen dan ze zelf ooit waar kunnen maken en voelen ze zich verantwoordelijk. Collectief en/of individueel, meer of minder – ieder op een eigen unieke manier.

Door goddelijke inspiratie is het typisch menselijk om beter te willen en beter te kunnen. Om te beginnen in vergelijking met dieren. Het moreel besef van mensen is wezenlijk ambitieuzer. Als je de keus krijgt: wel of geen kennis van goed en kwaad, wat zou je kiezen? Het eerste natuurlijk. Genesis 3 gaat over bewustwording en morele verantwoordelijkheid. Maar mensen kunnen en willen ook beter dan de voorouders. We staan op de schouders van vroegere generaties, kunnen van hen leren en de vruchten van hun inspanning plukken, waardoor we grotere verantwoordelijkheid dragen.

Geloof in zonde en vergeving spreekt weinigen meer aan. Een atheïst of agnost denkt al gauw “waarom eerst een schuldcomplex aanpraten en daarna een oplossing aanbieden? Streep die twee gewoon tegen elkaar weg!” Toch is dat om twee redenen niet wijs. Allereerst voor de menselijke verhoudingen. Zonde belijden betekent in deze context: geen schaamte of slachtoffergedrag, geen fouten ontkennen of verantwoordelijkheid afschuiven maar misstappen onder ogen zien en er verantwoordelijkheid voor nemen. Vergeving biedt de ruimte om fouten te mogen maken mits je bereid bent om daarvan te leren. Maar er is meer. In de verhouding tussen God en mensen krijgen zonde en vergeving een diepere betekenis. God doorziet en kent mij beter dan ik mezelf ken en dat is tamelijk ongemakkelijk, confronterend zelfs. Maar daar staat tegenover dat Gods rechtvaardiging veel verder gaat dan de natuurlijke zelfrechtvaardiging waar ieder mens maar al te vaak een beroep op doet. Zonder God blijft deze diepere laag in de menselijke psyche gemakkelijk onaangeroerd en blijven de bijbehorende mogelijkheden van kritische evaluatie en vernieuwing onbenut.

Door goddelijk ont-ledigen en inspireren – voor ons op een unieke manier zichtbaar in het lijden en leven van Christus – zijn mensen beter af dan andere levensvormen op aarde, beter af ook dan onze voorouders in het verre verleden. We zijn niet in control maar zeker ook niet hulpeloos. De inwerking van Gods Geest op mens en universum bewerkt een toenemend verantwoordelijkheidsbesef en dat is voor ons de reden voor vertrouwen in de toekomst, inclusief technologische en ethische vernieuwingen en uiteindelijk zelfs in algeheel nieuw leven.